Κάθεστε σε έναν γεμάτο κινηματογράφο και παρακολουθείτε μια ταινία τρόμου και γύρω σας, το κοινό φαίνεται πραγματικά φοβισμένο. Αλλά για κάποιο λόγο, οι κραυγές τους συνοδεύονται με γέλια.
Συνήθως πιστεύουμε ότι το γέλιο είναι μια αντίδραση στην ευχαρίστηση ή τη διασκέδαση, αφού υποτίθεται ότι γελάμε όταν βρίσκουμε κάτι αστείο, όχι τρομακτικό. Γιατί λοιπόν γελάμε όταν φοβόμαστε;
Αποδεικνύεται ότι οι επιστήμονες εξακολουθούν να μην είναι σίγουροι για το τι μας κάνει να γελάμε σε φαινομενικά ακατάλληλα πλαίσια, αν και έχουν μερικές αρκετά συναρπαστικές εξηγήσεις.
Δύο από τις πιο δημοφιλείς θεωρίες βασίζονται στην υπόθεση ότι το γέλιο είναι εγγενώς κοινωνικό. Όταν γελάμε, μεταφέρουμε ένα μήνυμα στους ανθρώπους γύρω μας. Σύμφωνα με επιστήμονες όπως η παθολόγος Signe Preuschoft, η οποία δημοσίευσε μια μελέτη για το γέλιο των μακάκων στο περιοδικό Ethology, το φοβισμένο γέλιο είναι μια έκφραση υποταγής. Τα πρωτεύοντα στη μελέτη του Preuschoft γελούσαν ή χαμογέλασαν όταν ένιωθαν ότι απειλούνται από έναν κυρίαρχο μακάκο και το γέλιο τους συνοδευόταν από υπεκφυγές ή υποχωρητικές κινήσεις του σώματος. Σύμφωνα με την Preuschoft, το γέλιο χρησιμοποιείται για να παραδεχτεί τον φόβο και να επικοινωνήσει την επιθυμία να αποφευχθεί η σύγκρουση.
Ένα άλλο στρατόπεδο πιστεύει ότι το τρομαγμένο γέλιο αντιπροσωπεύει στην πραγματικότητα μια άρνηση του φόβου. Φοβόμαστε, αλλά προσπαθούμε να πείσουμε τους εαυτούς μας και τους ανθρώπους γύρω μας ότι δεν είμαστε φοβισμένοι, ότι όλα είναι εντάξει. Ο γιατρός Άλεξ Λίκερμαν έγραψε στο Psychology Today, «Δίνουμε σήμα στους εαυτούς μας ότι οτιδήποτε φρικτό μόλις συναντήσαμε δεν είναι πραγματικά τόσο φρικτό όσο φαίνεται, κάτι που συχνά θέλουμε απεγνωσμένα να πιστέψουμε». Ο Λίκερμαν το ονόμασε αυτό έναν «ώριμο» αμυντικό μηχανισμό (σε αντίθεση με τον «ψυχωτικό», «ανώριμο» ή «νευρωτικό»). Σημείωσε επίσης ότι, «το να είμαστε σε θέση να γελάμε με ένα τραύμα τη στιγμή που συμβαίνει ή αμέσως μετά, σηματοδοτεί τόσο στον εαυτό μας όσο και στους άλλους ότι πιστεύουμε στην ικανότητά μας να το αντέξουμε».
Μερικοί ειδικοί ομαδοποιούν το φοβισμένο γέλιο με άλλες φαινομενικά ακατάλληλες συναισθηματικές αντιδράσεις, όπως το κλάμα όταν είμαστε χαρούμενοι. Υποστηρίζουν ότι αυτές οι αταίριαστες απαντήσεις μας βοηθούν να ρυθμίσουμε τα συναισθήματά μας. Το κλάμα όταν μας κυριεύει η χαρά ή το γέλιο όταν είμαστε τρομοκρατημένοι μας βοηθά να ισορροπήσουμε συναισθηματικά. Ο επιστημονικός δημοσιογράφος Wray Herbert έγραψε για την “Ένωση για την Ψυχολογική Επιστήμη”, «Όταν κινδυνεύουμε να κατακλυστούμε από τα συναισθήματά μας, είτε θετικά είτε αρνητικά, η έκφραση του αντίθετου συναισθήματος μπορεί να έχει μετριαστική επίδραση και να αποκαταστήσει τη συναισθηματική ισορροπία.
Στην περίπτωση των ταινιών τρόμου, συγκεκριμένα, ορισμένοι θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι γελάμε γιατί ο τρόμος και το χιούμορ έχουν τις ρίζες τους στα ίδια φαινόμενα: την ασυμφωνία και την παράβαση. Γελάμε όταν κάτι είναι αταίριαστο, όταν έρχεται σε αντίθεση με τις προσδοκίες μας ή όταν παραβαίνει έναν κοινωνικό νόμο (όταν ένας χαρακτήρας κάνει ή λέει κάτι ακατάλληλο, για παράδειγμα). Αλλά σε ένα άλλο πλαίσιο, αυτά τα ίδια πράγματα γίνονται αντιληπτά ως τρομακτικά, συνήθως όταν κάτι εκτρέπεται από την αβλαβή ασυμφωνία σε δυνητικά επικίνδυνη περιοχή. Στο “The Silence of the Lambs” (1991), για παράδειγμα, η περίφημη ατάκα του Hannibal Lecter «Έφαγα το συκώτι του με λίγη φάβα και ένα ωραίο chianti» είναι και αστεία (επειδή υπάρχει κάτι ασυνήθιστο στο ότι είναι τόσο «αριστοκρατικός» κανίβαλος) και τρομακτική (γιατί είναι ένας κανιβαλιστής κατά συρροή δολοφόνος).
Τελικά, δεν υπάρχει ενιαία εξήγηση για το φαινόμενο του φοβισμένου γέλιου. Αν γελάμε κατά τη διάρκεια μιας ταινίας τρόμου, μπορεί να οφείλεται στο ότι ανταποκρινόμαστε στην ασυμβατότητα της κατάστασης όσο και στον «κίνδυνο» που αντιπροσωπεύει. Μπορεί επίσης να προσπαθούμε να δείξουμε στους ανθρώπους γύρω μας ότι δεν φοβόμαστε ή να το αποδείξουμε στους εαυτούς μας. Ή, ίσως, απλώς προσπαθούμε για συναισθηματική ισορροπία αντιμετωπίζοντας τον φόβο μας με μερικά γέλια.
