του Κώστα Αγγελόπουλου, γεωπόνου-βιολόγου, αναπληρωτή καθηγητή Φυσιολογίας των Καλλιεργειών, Πανεπιστήμιο Πατρών
Είναι σε όλους γνωστό ότι η χώρα μας είναι τρίτη σε επίπεδα παραγωγής ελαιολάδου μετά την Ισπανία και την Ιταλία. Επίσης, είναι γνωστό ότι μεγάλο ποσοστό από το παραγόμενο ελαιόλαδο είναι εξαιρετικής ποιότητας παρθένο ελαιόλαδο. Η παραπάνω εκτίμηση δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν χρόνια και άμεσα προβλήματα, όπως το ότι οι τιμές του ελαιολάδου στη φετινή παραγωγή κυρίως για την εσωτερική κατανάλωση να είναι σχετικά χαμηλές σε επίπεδα που να μην καλύπτουν το κόστος για τους περισσότερους ελαιοπαραγωγούς και μάλιστα με δεδομένο ότι η ελαιοκαλλιέργεια έχει επεκταθεί σε μεγαλύτερα τμήματα του καλλιεργήσιμου εδάφους. Το ερώτημα που τίθεται είναι αν τα προβλήματα αυτά, αλλά και πολλά άλλα, μπορούν να διορθωθούν.
Η γνώμη μας είναι ότι, ναι, πολλά από αυτά μπορούν να βελτιωθούν ιδιαίτερα με την πρότασή μας και με την προϋπόθεση ότι οι ελαιοπαραγωγοί θα πρέπει να καταλάβουν ότι τα ελαιόδεντρα έχουν τις δικές τους απαιτήσεις για να αποδώσουν. Υπάρχει η εκτίμηση από επιστήμονες ότι μεγάλο μέρος των ελαιοπαραγωγών μας δεν γνωρίζουν τα σύγχρονα δεδομένα διαχείρισης των ελαιώνων. Στόχος αυτού του άρθρου είναι να παρουσιάσουμε την πρότασή μας για ένα ολοκληρωμένο σύστημα, βιώσιμο από οικονομική και περιβαλλοντική άποψη, παραγωγής εξαιρετικής ποιότητας ελαιολάδου.
Η πρότασή μας
Προτείνουμε μια σειρά από ιδέες που διευκολύνουν τις προτάσεις μας για τη διαχείριση ενός ελαιώνα.
1. Ο ελαιώνας θεωρείται ένα μικρό ή μεγάλο αγροτικό οικοσύστημα, ιδιαίτερα όταν ο ελαιώνας γειτνιάζει με άλλες καλλιέργειες του παραγωγού.
2. Η παραγωγή του ελαιολάδου ολοκληρώνεται σε τρεις φάσεις. Η πρώτη φάση αφορά τη διαχείριση του ελαιώνα, που έχει στόχο την παραγωγή του ελαιοκάρπου και είναι κύρια ευθύνη του ελαιοπαραγωγού. Η δεύτερη φάση περιλαμβάνει την παραγωγή του ελαιολάδου από τον ελαιόκαρπο στα ελαιοτριβεία με ευθύνη του προσωπικού του ελαιοτριβείου και η τρίτη φάση έχει να κάνει με την παραλαβή, τη συσκευασία, τη διατήρηση και τη διάθεση του παραχθέντος ελαιολάδου. Από όλες τις φάσεις διακρίνουμε συστήματα με εισροές και εκροές υλικών και ενέργειας, που σχετίζονται με τον ελαιώνα και τον παραγόμενο καρπό.
3. Το παραγόμενο ελαιόλαδο πρέπει να είναι εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο (οξύτητα 0,1-0,8%), προϊόν βιολογικής διαχείρισης του ελαιώνα. Η βιολογική διαχείριση του ελαιώνα προτείνουμε να γίνεται με το πρότυπο της Αγρο-Βιοδυναμικής Διαχείρισης.
Τα τρία συστήματα θεωρούνται ως υποσυστήματα ενός ολοκληρωμένου σχεδίου διαχείρισης, που μπορεί να λειτουργεί οργανωμένα σε ομάδες παραγωγών με το αντίστοιχο ελαιοτριβείο.
Πρώτη φάση, παραγωγή ελαιοκάρπου
Περιλαμβάνει τη διαχείριση του ελαιώνα με το πρότυπο της Αγρο-Βιοδυναμικής Διαχείρισης. Τι είναι, όμως, η Αγρο-Βιοδυναμική Διαχείριση του ελαιώνα που προτείνουμε; Ως «Αγρο-Βιοδυναμική Διαχείριση» έχουμε ορίσει ένα σύνολο ενεργειών και καλλιεργητικών πρακτικών του παραγωγού, που μπορούν να εφαρμοστούν στον ελαιώνα προκειμένου να ενεργοποιηθούν όλες οι γνωστές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ελαιοδέντρων και άλλων βιολογικών οργανισμών του αγροτικού συστήματος, με στόχο την αξιοποίηση ανανεώσιμων πόρων για την κάλυψη των αναγκών των ελαιοδέντρων σε θρεπτικά στοιχεία και την αντιμετώπιση ανταγωνιστικών ειδών που μειώνουν τις αποδόσεις.
Η Αγρο-Βιοδυναμική Διαχείριση εφαρμόζεται στο επίπεδο του αγροτικού οικοσυστήματος ή αγροτοπίου, μέρος του οποίου μπορεί να είναι ένας ελαιώνας. Το όνομα «Αγρο-Βιοδυναμική», που χρησιμοποιήσαμε για τον ορισμό του προτύπου της βιολογικής διαχείρισης, είναι μια έννοια που βασίζει τη διαχείριση ενός αγροτικού συστήματος στη δυναμική των βιολογικών αλληλεπιδράσεων που λαμβάνουν χώρα στο αγροτικό οικοσύστημα έναντι της χρήσης των αγροχημικών εισροών. Δεν έχει καμία σχέση ως θεωρητικό πρότυπο με τη «Βιοδυναμική Γεωργία» που προτάθηκε στις αρχές του περασμένου αιώνα από τον Steiner (1925).
Το πρότυπο της Αγρο-Βιοδυναμικής Διαχείρισης αναπτύχθηκε πριν από περίπου 20 χρόνια, από την ερευνητική μας ομάδα στο Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, ως μια σύνθεση επιστημονικών δεδομένων της Φυσιολογίας των καλλιεργειών, της Αγροοικολογίας και της Εφαρμοσμένης Μικροβιολογίας.
Δοκιμάστηκε σε πειραματικές καλλιέργειες καλαμποκιού, γλυκού σόργου για παραγωγή βιομάζας και τα τελευταία χρόνια στην ελαιοκαλλιέργεια. Τα αποτελέσματα έχουν δημοσιευτεί σε διεθνή περιοδικά και ανακοινώσεις κυρίως ελληνικών συνεδρίων. Στις μέρες μας συνεχίζονται τα πειράματα στην ελαιοκαλλιέργεια, με στόχο τη βελτιστοποίηση του προτύπου.
Η στρατηγική στην εφαρμογή των καλλιεργητικών παρεμβάσεων βασίζεται στον καθορισμό του ύψους των αναμενόμενων αποδόσεων π.χ. των ελαιοδέντρων του ελαιώνα για τη δεδομένη ποικιλία και τις αγροπεριβαλλοντικές συνθήκες της περιοχής του ελαιώνα και επιδιώκεται να εφαρμόζονται όλες οι απαραίτητες τεχνολογίες που ελαχιστοποιούν τις εισροές στο σύστημα, όπως:
✱ Δημιουργία μεικτών μονάδων φυτικής και κτηνοτροφικής παραγωγής. Στον ελαιώνα για παράδειγμα μπορούν να εκτραφούν ορνιθοειδή, ακόμη και πρόβατα.
✱ Ανακύκλωση των γεωργικών υπολειμμάτων του ελαιώνα και του ελαιοτριβείου. Τα φύλλα που αποσπώνται κατά τη διάρκεια της ελαιοσυλλογής να επιστρέφονται στο έδαφος μετά από κομποστοποίηση. Επίσης, οι κλάδοι που αφαιρούνται κατά την κλάδευση πρέπει να θρυμματίζονται, να διασκορπίζονται στο έδαφος, ή να οδηγούνται για κομποστοποίηση, όχι να καίγονται. Τα υγρά υποπροϊόντα του ελαιοτριβείου (κατσίγαρος ή λιοζούμια), μπορούν να επιστρέφουν στο έδαφος του ελαιώνα μετά από κατάλληλη και απλή επεξεργασία.
✱ Το κλάδεμα κατά την έναρξη της βλάστησης πρέπει να είναι ελαφρύ αν χρειάζεται και να επιδιώκει την ισορροπία βλάστησης καρποφορίας και τη βέλτιστη αξιοποίηση της ηλιακής ενέργειας.
✱ Η καλλιέργεια του εδάφους για τις περισσότερες περιπτώσεις πρέπει να είναι περιορισμένη στην επιφάνεια του εδάφους. Όταν γίνεται σε επικλινή εδάφη, κατά τις ισοϋψείς.
✱ Η οργανική ουσία στο έδαφος του ελαιώνα να προσδιορίζεται τουλάχιστον σε 2%-3%.
✱ Κάθε χρόνο να γίνονται αναλύσεις εδάφους και φύλλων.
✱ Αξιοποίηση ανανεώσιμων πηγών και πόρων για την κάλυψη των εισροών.
✱ Βέλτιστη αξιοποίηση του αζώτου (Ν) και του CO2 της ατμόσφαιρας. Οι τεχνικές συγκαλλιέργειας των ελαιόδεντρων με ψυχανθή ενισχύουν τη δυνατότητα αξιοποίησης του αζώτου της ατμόσφαιρας. Επίσης, εμβολιασμός του εδάφους με ελεύθερα αζωτοδεσμευτικά βακτήρια.
✱ Βέλτιστη αξιοποίηση αδιάλυτων μορφών φωσφόρου του εδάφους με τον εμβολιασμό του εδάφους του ελαιώνα με φωσφοδιαλυτικά βακτήρια και μυκόρριζες.
✱ Εφαρμογή τεχνολογιών βιολογικού ελέγχου στην αντιμετώπιση ανταγωνιστικών παρασίτων και ασθενειών που μειώνουν τις αποδόσεις των ελαιοδέντρων.
✱ Ενίσχυση της βιοποικιλότητας στο έδαφος με την προσθήκη (εμβολιασμό) του εδάφους του ελαιώνα με τους μικροοργανισμούς που αναφέραμε. Αζωτοδεσμευτικά συμβιωτικά και μη συμβιωτικά βακτήρια, ριζοβακτήρια και μυκόρριζες.
Δεύτερη φάση, παραγωγή ελαιολάδου
Συγκομίζουμε τον ελαιόκαρπο την κατάλληλη περίοδο, σε συνεννόηση με το ελαιοτριβείο. Τα μεταφέρουμε σε πλαστικά κιβώτια και επιδιώκουμε να γίνει ελαιοτρίβηση την ίδια ημέρα. Η ελαιοτρίβηση καλό είναι να γίνεται σε θερμοκρασία 22-25 βαθμών. Όταν ο παραγωγός παίρνει το λάδι, προτείνουμε να πάρει και τα υπόλοιπα υποπροϊόντα που αναλογούν στον καρπό που έφερε στο ελαιοτριβείο, δηλαδή τον κατσίγαρο και τα φύλλα, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν στον ελαιώνα του.
Εδώ πρέπει να αναφέρω ότι ο κατσίγαρος στα τριφασικά ελαιοτριβεία εμφανίζει υδαρή μορφή και μεγάλου όγκου. Στα διφασικά ελαιοτριβεία, που είναι και τα περισσότερα ελαιοτριβεία, ο κατσίγαρος έχει τη μορφή πούλπας. Είναι γνωστό ότι η διάθεση αυτού του υποπροϊόντος, ιδιαίτερα από τα τριφασικά ελαιοτριβεία στα ποτάμια ή στη θάλασσα, προκαλεί τοξικότητες με συνέπεια να έχει χαρακτηρισθεί ως τοξικό απόβλητο. Αναλύσεις τα τελευταία χρόνια έδειξαν ότι περιέχει χρήσιμα υλικά (οργανική ουσία, άζωτο, κάλιο και διάφορα μέταλλα χρήσιμα για την καλλιέργεια των ελαιοδέντρων). Δοκιμάστηκε με επιτυχία διεθνώς για να χρησιμοποιηθεί στη λίπανση των καλλιεργειών μετά από επεξεργασία για να απαλλαγεί από τις τοξικές ουσίες.
Παραθέτω πιο κάτω στοιχεία ανάλυσης του κατσίγαρου, που έχουμε πραγματοποιήσει στο Πανεπιστήμιο Πατρών.
Από 100 κιλά ελαιοκάρπου σε ένα διφασικό ελαιοτριβείο παράγονται 18-20 κιλά λάδι και 80-82 κιλά πούλπα με υγρασία περίπου 70%. Στην υγρή φάση της πούλπας έχουν μετρηθεί περίπου 0,14 κιλά αζώτου, 0,31 κιλά καλίου και χρήσιμα μέταλλα για τις ανάγκες του ελαιώνα. Στα τριφασικά η υγρασία είναι γύρω στο 95% και επομένως μπορεί να ψεκαστεί ο ελαιώνας με ένα διαβρεκτικό, ενδεχομένως μετά από αραίωση κατά 50%.
Το πρότυπο της Αγρο-Βιοδυναμικής Διαχείρισης δοκιμάστηκε σε πειραματικές καλλιέργειες καλαμποκιού, γλυκού σόργου για παραγωγή βιομάζας και τα τελευταία χρόνια στην ελαιοκαλλιέργεια.
